Przedstawiamy podstawową terminologię związaną z profilaktyką i rekomendacjami
(opracowanie własne wg Wstępu do standardów profilaktyki na stronie programów rekomendowanych).
Profilaktyka
Profilaktyka z definicji jest działaniem uprzedzającym, tzn. ma na celu zapobieganie problemom zanim one wystąpią. Do działań profilaktycznych zalicza się również identyfikowanie jednostek lub grup zagrożonych w celu podejmowania interwencji we wczesnej fazie powstawania zachowań ryzykownych lub problemowych.
Tym, co wyróżnia profilaktykę jest więc kontrolowanie czynników ryzyka. Na czynniki ryzyka wpływa się poprzez ich eliminowanie, redukowanie lub kompensowanie:
Wiedza na temat czynników ryzyka i mechanizmów ich osłabiania stanowi więc podstawę do tworzenia i ewaluacji skutecznych programów i strategii profilaktycznych.
Również prawidłowości rozwojowe stanowią drogowskaz dla profilaktyki – każdy okres rozwojowy młodego człowieka ma swoją charakterystykę zagrożeń, która wymaga odpowiedniej interwencji profilaktycznej.
Do działań profilaktycznych nie można zaliczyć np. festynów, imprez sportowych, spotkań z osobami uzależnionymi i innych jednorazowych akcji, a także objazdowych teatrów profilaktycznych itp.
→ działania te nie eliminują, redukują ani nie kompensują istotnych czynników ryzyka; mogą za to sprzyjać niepożądanym zachowaniom, jak spożywanoie alkoholu.
Standardy
Standardy profilaktyki to cechy zwiększające skuteczność prowadzonych działań profilaktycznych;
należą do nich:
- stosowanie strategii lub gotowych programów, przynoszących pożądane rezultaty
- sprawdzone elementy oddziaływań, jak strategie, narzędzia komunikacji, metody i koncepcje psychologiczne
Standardy zawarte w systemie powstały na podstawie opracowań UNODC (International Standardards on Drug Use Prevention) i odnoszą się do kolejnych okresów rozwojowych człowieka – od prenatalnego i niemowlęcego, do wczesnej dorosłości.
Skuteczność
O skuteczności profilaktyki świadczą trzy rodzaje kryteriów: behawioralne, pośrednie i tzw. miękkie
behawioralne – oczekiwane zmiany dotyczące zachowań, będących przedmiotem oddziaływań, np. zmniejszenie częstości i intensywność lub zaprzestanie używania; opóźnienie inicjacji lub nie eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi;
to dziś jedno z podstawowych wymagań badań ewaluacyjnych
pośrednie – wpływ na predyktory lub korelaty tj. cechy pozwalające statystycznie z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć powstanie zachowań ryzykownych w niedalekiej przyszłości – lub współwystępujące z nimi.
Są to np. zmiany w intencjach, postawach, umiejętnościach, przekonaniach…
miękkie – jak wzrost wiedzy czy zadowolenie uczestników programów samodzielnie nie świadczą o skuteczności
Podstawowe źródło wiedzy o skuteczności profilaktyki to przeprowadzona zgodnie z wymogami ewaluacja.
Ewaluacja
Badania ewaluacyjne powinny być prowadzone zgodnie z metodologią naukową i z wykorzystaniem przyjętych schematów badawczych. Nie należą do nich anegdotyczne doświadczenia, indywidualne przekonania ekspertów, jak również badanie satysfakcji uczestników programu ani też wzrostu wiedzy → gdyż one same nie przekładają się na pożądane zmiany
efficacy evaluation – to badania z zastosowaniem tzw. „mocnych” schematów badawczych, takich jak losowo dobrane grupy eksperymentalne i kontrolne, kontrola wyników odroczonych w czasie, zaawansowane metody statystycznej analizy wyników.
effectiveness evaluation – to badania oparte na „słabszych” schematach, bez grup porównawczych lub mierzące tylko bezpośrednie efekty, jednak uwzględniające dobór celowy do grup i in.
 |
 |
 |
 |
 |